Έχθρα και φθόνος στην πράξη του καταστροφέα εφήβου

Περίληψη

Η επικαιρότητα της νεανικής εγκληματικότητας τα τελευταία χρόνια επισημαίνεται ιδιαίτερα από τις επιθέσεις εφήβων και νέων ενάντιων άλλων, συνομηλίκων τους με έναν ξαφνικό και βάναυσο τρόπο και μάλιστα μέσα από μια καταστρεπτική έκρηξη θυμού, καθώς επίσης από επιθέσεις εναντίων των συμβόλων εξουσίας και αντιπροσώπων του κοινωνικού συμβολαίου. Η εφηβεία, από πάντοτε, εκφράζει τις δυσκολίες και τα αδιέξοδα μιας εποχής και μιας κουλτούρας. Είναι ο τόπος που εκεί μπορεί να βεβαιωθεί, κατά τη φροϋδική θέση, η αρρώστια μέσα στην κουλτούρα (Freud, 1929), όπως το επιβεβαιώνει και η ψυχοπαθολογική πραγματικότητα της εφηβείας (Morhain & Roussillon, 2009), η οποία αποκαλύπτει τις δυσκολίες της ύπαρξης, του αποχωρισμού, της αρχαϊκής συγχώνευσης και της έλλειψης των ορίων, της αδυναμίας διαφοροποίησης και της διαρκούς επιθυμίας για άμεση απόλαυση. Έτσι, εκδηλώσεις βίας και καταστροφής από ομάδες εφήβων και νέων που έχουν εμφανιστεί και τείνουν όλο και περισσότερο να τυποποιηθούν ανάμεσα στον πληθυσμό των νέων, ιδιαίτερα εκείνων που ζουν σε υποβαθμισμένες συνοικίες ή περιοχών που θεωρούνται δύσκολες και επικίνδυνες (ή/και αυτών των νέων που ανατρέφονται σε τρωτές και εύθραυστες οικογένειες).  Για αυτούς τους μοιραίους εφήβους, η προσφυγή στην καταστρεπτική πράξη, ως αρχαϊκή υπεράσπιση έχει ως λειτουργία να προφυλάξει τη ναρκισσιστική ακεραιότητα ενός υποκειμένου που αισθάνεται απειλημένο, σε απόγνωση, σε κίνδυνο καταστροφής και κατάρρευσης. Έτσι, αυτές οι βίαιες πράξεις μπορούν να θεωρηθούν ως μια υπεράσπιση, ένας (ψυχικός) αμυντικός μηχανισμός, και μάλιστα μια «λύση», ενάντια στις αλλαγές που παράγονται κατά τη διεργασία της εφηβείας. Αυτές οι νέες μορφές εκφράσεων έχθρας, εντοπιζόμενες στην εφηβική ψυχοπαθολογία, βεβαιώνουν μιαν αλλαγή εγγραφής του υποκειμένου μέσα σε έναν κοινωνικό δεσμό, θέτουν στη σκηνή μια υποκειμενική εξαφάνιση ή μια πάλη απελπισμένη για τη διεκδίκηση της ύπαρξης. Επιδιώκουν να «ακουστούν» μέσα στο πεδίο του πρωταρχικού ναρκισσισμού της κατασκευής μιας ταυτότητας και μιας απόπειρας αποχωρισμού της παιδικότητας, της πιο αρχαϊκής. Συνήθως, αυτοί οι έφηβοι έχουν επηρεαστεί πρώιμα από εμπειρίες έντασης και τραυματικά γεγονότα που έχουν αφήσει βαθιά τα ίχνη τους: πρώιμοι τραυματισμοί, πάντα ενεργείς, που αφήνουν την ηχώ τους μέσα τους, «σιωπηρά τραύματα», «συσσωρευμένα τραύματα» τραυματισμοί που έχει αποδειχθεί ότι οφείλονται στην αποτυχία της μητέρας στο ρόλο της, να τους αποτρέψει στην πορεία της ανάπτυξης του παιδιού ως την εφηβεία. Σιωπηρά τραύματα και συσσωρευμένα τραύματα θα οδηγήσουν ανεπαίσθητα, με ένα σιωπηλό και ύπουλο τρόπο, στην ανάπτυξη ενός πυρήνα παθογόνων αντιδράσεων οι οποίες θα επιστρέψουν την ηχώ τους σε έναν απώτερο χρόνο, αυτόν της μεγάλης αναταραχής της εφηβείας. Οι «ανταλλαγές βλεμμάτων» από τους μοιραίους νέους επικαλούνται συχνά για να εξηγήσουν τη στιγμή που έχει προηγηθεί της μετάβασης στην πράξη και της οποίας οι εκφράσεις: «με χειρίστηκε με τη ματιά του», «με κοίταξε άσχημα», «με κοίταξε στραβά», επιτρέπει, σύμφωνα με τον Lacan, την αφόρητη παρείσφρηση του βλέμματος του άλλου. Εάν το βλέμμα μπορεί να είναι αυτό που κτίζει την επιβεβαίωση της εικόνας του υποκειμένου, εάν είναι μια θεμελιώδης διεργασία μέσα στις διυποκειμενικές ανταλλαγές, το βλέμμα μπορεί να είναι επίσης φοβερό και επικίνδυνο και μπορεί να έρθει να διαπεράσει, να τρομοκρατήσει, να πετρώσει, να ακινητοποιήσει ή να επιστρέψει παγωμένο, αδρανές, χωρίς ζωή. Έτσι, το βλέμμα μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας «εκπυρσοκροτήρας», που μπορεί να σκορπίσει τη φθονερή έχθρα που θα κάνει το υποκείμενο να εμπλακεί μέσα σε μοιραίες συρράξεις ανάμεσα σε συνομηλίκους. Το βλέμμα είναι επιδεκτικό για να σκοτώσει μέσα στις λίμπες του φανταστικού μιας εσωτερικής πραγματικότητας απόλυτα ανασφαλούς. Εκεί, στο «πεδίο» που παίζεται η απόλαυση του θανάτου, μέσα στο ένα καταστροφικό παιχνίδι του καθρέφτη, το βλέμμα του άλλου γίνεται αντιληπτό ως ένας εφορμητικός εχθρός, που απειλεί, ως καταστροφέας που έρχεται να καταδιώξει το υποκείμενο, που το βάζει στην παρανοϊκή κατάσταση της αντίδρασης, μέσα στο παιχνίδι της επιβίωσης.  Ανάμεσα στο σημερινό και το αρχαϊκό, πάντα στο χείλος της απειλής της αποσύνθεσης, αυτοί οι έφηβοι έχουν την ανάγκη της παρουσίας των συμβολικών διοργανωτών (γονέων, δασκάλων, θεραπευτών και όλων των ενήλικων που δέχονται την παραπομπή τους) για να παρέχουν υποστήριξη και να ενισχύσουν την ικανότητά τους να αντισταθούν, «να επιζήσουν» της καταστροφικότητάς τους, Η εργασία της υποκειμενοποίησης θα μπορούσε να τους επιτρέψει να επιλύσουν τους επιβαλλόμενους τραυματισμούς, να υπερβούν τη ναρκισσιστική παντοδυναμία και να αποφύγουν το αδιέξοδο ενός χρόνου που σταθεροποιείται σε μια αφόρητη διάκριση ανάμεσα στην έχθρα και την αγάπη των πρωταρχικών αντικειμένων Επιβάτες μιας βίαιης κρίσης που διασχίζουν αυτοί οι έφηβοι ψάχνοντας αρκετά στερεούς ενηλίκους μέσα στο σημερινό κόσμο και μέσα στο περιβάλλον τους, αλλά επίσης και μέσα στην παιδική ιστορία τους.