Μυστηριακές Απηχήσεις στην Αρχαία Ελληνική Τραγωδία: Ορφισμός και ο Ρήσος του Ευριπίδη

Περίληψη

Στο άρθρο αυτό εξετάζω τη στενή σχέση της ηρωικής λατρείας με τον έντονα μυστηριακό χαρακτήρα της αμφισβητούμενης τραγωδίας του Ευριπίδη Ρήσος. Ο αφηρωισμός του Ρήσου, που προαναγγέλλεται από τα χείλη της Μούσας στο τέλος του έργου, συνυφαίνεται με σημαντικές αναφορές σε γνωστές «ορφικο-διονυσιακές» αντιλήψεις. Ειδικότερα, η ελπιδοφόρα προοπτική της ηρωικής θεραπείας του θνητού Ρήσου στη Θράκη προβάλλεται ως μια απεγνωσμένη προσπάθεια διαφυγής από τα ακατάλυτα δεσμά του θανάτου. Εξαιτίας του έντονου συγκρητισμού των μυστηριακών πεποιθήσεων στην Αθήνα, οι Ορφικές ιδέες που απηχούνται στο έργο είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με ανάλογες Βακχικές και Ελευσινιακές δοξασίες για τελεστική απαθανάτιση και μεταθανάτια ολβιότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα μυστικά σχήματα της εν λόγω τραγωδίας να απευθύνονται σε ένα ευρύτατο φάσμα θεατρικού κοινού. Επίσης, το μυστηριακό υπόβαθρο του έργου σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με το συνεχώς επανερχόμενο μοτίβο φωτός-σκότους, την πολυδαίδαλη δομή της πλοκής και τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων. Ο κόσμος του Ρήσου είναι βαθύτατα απαισιόδοξος. Η δράση εκτυλίσσεται μέσα στο πυκνό σκοτάδι της νύχτας, όπου δεν υπάρχει καμιά χαραμάδα για να μπορεί να διακρίνει κανείς θύτες και θύματα, αθώους και ενόχους, πρόσωπα και προσωπεία. Αυτός ο ζοφερός κόσμος φωτίζεται στιγμιαία στην τελευταία σκηνή, κατά την οποία η ίδια η μητέρα του Ρήσου, η Μούσα, προσημαίνει τον αφηρωισμό του μονάκριβου γιου της. Πρέπει στο σημείο αυτό να υπογραμμισθεί ότι η θεϊκή «επιφάνεια» δεν σκοπεύει να απαλύνει τελείως την υφέρπουσα απελπισία. Ωστόσο, για τους μύστες-θεατές, η εικόνα της ελεύθερης ψυχής του Ρήσου που ίπταται κατευθυνόμενη προς τα σπήλαια του Παγγαίου, αντιμάχεται τη θλιβερή θνητότητα του επίγειου κόσμου και συμβολίζει τη μυστική προσδοκία μιας μεταθανάτιας δικαίωσης.