Εξιδανικεύσεις της καταγωγής των Οσμανιδών στα ιστορικά κείμενα του 15ου και του πρώιμου 16ου αιώνα

Περίληψη

ΜΙΑ ΑΠΟ τις όψεις της ιστορίας των Οσμανιδών που σταδιακά θεωρήθηκε μέσα από ένα εξιδανικευτικό πρίσμα είναι και η υποτιθέμενη καταγωγή τους. Η παρούσα μελέτη επιδιώκει να εμπλουτίσει τη συζήτηση περί του συγκεκριμένου θέματος, συνεχίζοντας την εκτενή διαπραγμάτευσή του από τον Colin Imber, εισάγοντας επιπλέον κείμενα και θεματικές. Ενώ στο επίπεδο της ανάλυσης, προτείνεται η κατάταξη των σχετικών θεμάτων σε γενικότερα μοντέλα, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι το μοντέλο της ευγενούς καταγωγής έναντι αυτού της ταπεινής.
Η αρχικά κυρίαρχη, για μεγάλο χρονικό διάστημα, θεώρηση της δυναστείας ως έχουσας ταπεινή καταγωγή, σταδιακά έδωσε τη θέση της σε μια αντίληψη περί παλαιόθεν ευγένειας. Η εξέλιξη αυτή πραγματοποιείται στη διάρκεια του 15ου αιώνα, και κατά το δεύτερο μισό του αιώνα αυτού καθίσταται κυρίαρχη στην επίσημη ιδεολογία, καθώς και στις ιστορικές συγγραφές που συντίθενται εντός της οθωμανικής επικράτειας από υπηκόους του οθωμανού σουλτάνου, όχι απαραίτητα τούρκους ή γενικά μουσουλμάνους, όπως δείχνουν οι περιπτώσεις του Κριτόβουλου, πιθανώς και του Χαλκοκονδύλη.
Η παλαιότερη όμως αντίληψη περί ταπεινής καταγωγής της δυναστείας δεν είχε ακόμη εκλείψει στην αντίληψη ευρύτερων κοινωνικών ομάδων. Ενδεικτικές είναι οι αναφορές δύο χριστιανών συγγραφέων διαβιούντων εκτός της οθωμανικής επικράτειας κατά το χρόνο της επεξεργασίας του έργου τους, του σέρβου πρώην γενιτσάρου Κωνσταντίνου Μιχαήλοβιτς, και του ιταλού Αντζιολλέλο, που είχε υπηρετήσει στο παλάτι και στο οθωμανικό στράτευμα ως «σκλάβος του σουλτάνου». Αμφότεροι φέρουν τον Οσμάν να προέρχεται από ένα αγροτικό υπόβαθρο, και οι αναφορές τους αυτές έχουν ερμηνευθεί ως αντανακλούσες τη γενικότερη αντίληψη των γενιτσάρων, με την οποία οι δύο συγγραφείς κατά τεκμήριο ήταν καλά εξοικειωμένοι. Ο τρίτος χριστιανός, μη οθωμανός, συγγραφέας που έθιξε, και μάλιστα εκτενώς το ζήτημα της καταγωγής του Οσμάν, ο Θεόδωρος Σπανδούνης, με τις προσλαμβάνουσές του διαμορφωμένες από τη βυζαντινή και την ιταλική αστική κουλτούρα, δεν μπορούσε να αντιληφθεί την αξιολογικά υπέρτερη θέση των νομάδων στην τουρκική αντίληψη· και έτσι τις αναφορές των τουρκικών πηγών του περί της νομαδικής ιδιότητας των προγόνων του Οσμάν τις αντιλήφθηκε ως δηλούσες ταπεινή καταγωγή.
Γεγονός είναι πάντως ότι εξιδανικευτικό δεν ήταν μόνο το μοντέλο της ευγενούς καταγωγής, αλλά και αυτό της ταπεινής. Σε πολλές περιπτώσεις μοναρχικής ή δυναστικής ιδεολογικής εκφράσεως, από διαφορετικές ιστορικές οντότητες, εντοπίζεται η ιδεατή θεώρηση ενός μονάρχη ως «Νέου Δαβίδ», για να χρησιμοποιήσουμε έναν χαρακτηρισμό γνωστό από τις διατυπώσεις της βυζαντινής πολιτικής ιδεολογίας. Από τα κείμενα που προβάλλουν την ταπεινή καταγωγή του Οσμάν, οι Αντζιολλέλο και Μιχαήλοβιτς πιθανώς δεν αντιλαμβάνονται τις εξιδανικευτικές συνδηλώσεις αυτής της αντίληψης των γενιτσάρων την οποία αναπαράγουν, και οπωσδήποτε δεν επιδιώκουν να τις προβάλλουν συνειδητά. Ο Σπανδούνης, αντίθετα, αν και το έργο του δεν διακρίνεται από φιλοθωμανική διάθεση, δεν διστάζει να συγκροτήσει και να προβάλλει συνειδητά μία εξιδανικευτική εικόνα του προγόνου της οθωμανικής δυναστείας στον οποίο αναφέρεται, εκθέτοντας τη δράση του μέσα από εμφανείς παραλληλισμούς με τις βιβλικές αναφορές περί του Δαβίδ.