Το βαρβαρικό ρεπερτόριο στον ελληνικό πολιτισμό

Περίληψη

Η ΜΕΛΕΤΗ της αλληλεπίδρασης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με τους άλλους πολιτισμούς της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής έχει καθοριστεί από δύο εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις. Η πρώτη εστιάζει σε θέματα και σε μοτίβα που υιοθέτησαν οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχνες από άλλους πολιτισμούς· η δεύτερη επικεντρώνεται στο πώς η αρχαία ελληνική λογοτεχνία και η τέχνη κατασκευάζουν την έννοια των βαρβάρων ως αντίστιξη στους Έλληνες – και τη χρησιμοποιούν για να προσδιορίσουν πλευρές της ελληνικής ταυτότητας.
Το παρόν άρθρο προσπαθεί να υπερβεί τον σχηματικό διαχωρισμό μεταξύ των δύο προσεγγίσεων εξετάζοντας το θέμα μέσα από ένα διαφορετικό ερώτημα: με ποιους τρόπους επιλέγει ένας πολιτισμός να στοχαστεί τη σχέση του με άλλους πολιτισμούς; Παρότι η διαπολιτισμική αλληλεπίδραση επηρεάζει κάθε πολιτισμό, ο τρόπος με τον οποίο οι πολιτισμοί στοχάζονται και χρησιμοποιούν αυτή την αλληλεπίδραση διαφέρει ριζικά. Μερικοί, όπως οι Ετρούσκοι, οι Ρωμαίοι, οι Ασσύριοι, καθιστούν την αναφορά σε άλλους πολιτισμούς συστατικό στοιχείο των δικών τους πολιτισμικών πρακτικών, μέσω των μεταφράσεων, της διακειμενικότητας, και της χρήσης ξένων γλωσσών και εικονογραφικών και θρησκευτικών παραδόσεων. Άλλοι, όπως οι Αιγύπτιοι, στηρίζονται στην αυτοαναφορά, και έτσι η λογοτεχνία και η τέχνη τους περιορίζονται σε περιόδους, τεχνοτροπίες, κείμενα και μνημεία δικά τους, αποφεύγοντας τα ξένα.
Στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, η έρευνα συχνά εκκινεί από τη διαπίστωση ότι, στη σχέση του ελληνικού με άλλους πολιτισμούς, βασικές μορφές της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, όπως οι μεταφράσεις, η διακειμενικότητα και η χρήση ξένων γλωσσών, είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Η εργασία αυτή επιχειρεί να στρέψει τη συζήτηση προς τρία άλλα σημαντικά πεδία, στα οποία η αναφορά σε άλλους πολιτισμούς έπαιξε θεμελιακό ρόλο στην εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι ξένοι πολιτισμοί: διαμόρφωσαν τη συζήτηση περί ταυτότητας και ηθικής στο πλαίσιό του· προσέφεραν πρακτικά και ουτοπικά μοντέλα για κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματά του· λειτούργησαν ως πηγή ξένης σοφίας, επηρεάζοντας τις φιλοσοφικές, επιστημονικές και θρησκευτικές αναζητήσεις του. Υποστηρίζεται ότι η απουσία των συνηθισμένων μορφών διαπολιτισμικής επικοινωνίας, σε συνδυασμό με τη σημασία των ξένων πολιτισμών στα τρία αυτά θεμελιακά πεδία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, συνιστά ένα ιδιόμορφο φαινόμενο που χρήζει περαιτέρω μελέτης.