La causalite et le vide: Spinoza et Descartes

Abstract

Η μελέτη του τρόπου με τον οποίο επιτελείται η απόρριψη της ύπαρξης του κενού στο πλαίσιο των φιλοσοφικών συστημάτων του Σπινόζα και του Καρτέσιου επιτρέπει την αποσαφήνιση εννοιών που βρίσκονται στο επίκεντρο των συστημάτων αυτών. Ειδικότερα, αναφορικά με το ζήτημα της αιτιότητας και τα προβλήματα που παρουσιάζει, η σύγκριση ανάμεσα στους τρόπους με τους οποίους οι δύο φιλόσοφοι καταλήγουν στην απόρριψη αυτή είναι ενδεικτική δύο εντελώς διαφορετικών τοποθετήσεων. Για τον Καρτέσιο το βασικό επιχείρημα ενάντια στην ύπαρξη του κενού βασίζεται στο αξίωμα «το τίποτα δεν μπορεί να έχει ποιότητες». Αντίστροφα ιδωμένο, αυτό το αξίωμα λέει ότι εκεί όπου υπάρχει έκταση, αυτή δεν μπορεί παρά να είναι η έκταση κάποιας υπόστασης, δηλαδή ενός σώματος. Έτσι, η απόρριψη αυτή του κενού παραμένει σε ένα καθαρά λογικό επίπεδο, το οποίο τονίζεται ιδιαίτερα με το σχετικό παράδειγμα ενός δοχείου, το οποίο μέσα στην κοιλότητά του δεν μπορεί να μην περιέχει τίποτα, αφού αυτή η κοιλότητα δεν μπορεί να νοηθεί δίχως την έκταση που περιέχεται εκεί. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει κανενός είδους αιτιακός συσχετισμός που να συνδέει το δοχείο με το περιεχόμενό του, δεδομένου ότι το καθένα τους αποτελεί για τον Καρτέσιο μια ανεξάρτητη υπόσταση. Ακρβώς αυτή την ανεξαρτησία των σωμάτων μεταξύ τους αμφισβητεί ο Σπινόζα, ορίζοντας τα σώματα ως τρόπους του κατηγορήματος Έκταση. Θεωρούμενα ως τρόποι, τα σώματα χαρακτηρίζονται από ενότητα και διέπονται από αιτιακές σχέσεις που τα συνδέουν μεταξύ τους αναγκαστικά. Έτσι, η ανυπαρξία κενού παίρνει ένα νέο νόημα στα κείμενα του Σπινόζα, στο μέτvο που συνδέεται με την πληρότητα του είναι του κατηγορήματος Έκταση, δηλαδή με το γεγονός ότι τα σώματα δεν διακρίνονται μεταξύ τους παρά μόνο ως τρόποι, ώστε κανένα τους να μην μπορεί να υπάρξει δίχως τα άλλα, από τα οποία εξαρτάται αιτιακά. Η αρχή που καθιστά κάθε τρόπο ταυτόχρονα και αιτία δεν είναι άλλη από την ίδια την υπόσταση, η οποία εμμένοντας στα αποτελέσματά της τους προσδίδει την θετικότητα του αιτίου. Με αυτή την έννοια, καθετί που αποτελεί μέρος του πραγματικού δεν μπορεί παρά να αποτελεί επίσης μέρος μιας σειράς αιτίων και αποτελεσμάτων, αφού η ίδια του η φύση είναι να είναι αίτιο. Έτσι, για τη φιλοσοφία του Σπινόζα όχι απλώς το κάθε επιμέρους αίτιο, αλλά η ίδια η αιτιότητα ως τέτοια θεμελιώνεται στη φύση της άπειρης υπόστασης, με τρόπο ώστε μια αιτιότητα, μη-μεταβατικού αλλά εμμενούς τύπου, να προσδίδει στα σώματα μια ενότητα που δεν αφήνει περιθώρια για την ύπαρξη του κενού.