Οι "βυζαντινές αναμνήσεις" στο έργο του Γκρέκο

Abstract

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ήδη αναγνωρισμένος ως ζωγράφος εικόνων στα νεανικά του χρόνια στην Κρήτη, πηγαίνει στην Ιταλία, όπου παραμένει επί μία περίπου δεκαετία, αποσπώντας και εκεί παραγγελίες και επαινετικά σχόλια. Στη συνέχεια ζει επί 37 χρόνια στην Ισπανία: τα έργα που ζωγραφίζει σ' αυτό το διάστημα τον καθιστούν τον σημαντικότερο καλλιτέχνη που εργάζεται επί ισπανικού εδάφους κατά το τελευταίο τέταρτο του 16ου και κατά την πρώτη δεκαπενταετία του 17ου αιώνα. Η ευρωπαϊκή και η παγκόσμια αναγνώριση για την προσφορά του στην ισπανική τέχνη θα ακολουθήσει τον 190 και τον 20ό αιώνα.
Αυτά είναι τα αναμφισβήτητα γεγονότα. Πώς όμως ζωγράφιζε ο Γκρέκο; Με ποιες καλλιτεχνικές και πολιτιστικές παραδόσεις συνδέεται το έργο του; Εδώ είναι ακριβώς το σημείο όπου μερικοί προβάλλουν το επιχείρημα του "βυζαντινισμού" του, για να εξηγήσουν τις αναμφισβήτητες ιδιομορφίες του καλλιτεχνικού του έργου. Η ζωγραφική του θεωρήθηκε πως είναι συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης και υποστηρίχτηκε με επιμονή η άποψη, κυρίως κατά τη δεκαετία του '30, ότι αποτελεί μια τελευταία αναλαμπή του βυζαντινού πολιτισμού στη Δύση. Η ορθότητα του επιχειρήματος αυτού, που έχει ήδη υποστεί δριμύτατες κριτικές, αξίζει να επανεξεταστεί λαμβάνοντας υπόψη και τις νεότερες μελέτες που το υποστηρίζουν.